پاپیه ­ماشه

پاپیه­ ماشه در اصطلاح امروز هنر ساخت جعبه، قلمدان، قاب، آینه و دیگر اشیاء تزئینی با طرح و نقش­های ظریف و رنگا­رنگ که جنس و ماهیت آن از مقوای فشرده شده است. در این تکنیک لایه­های کاغذ و سریش به شکل خمیری نرم درآورده می­شوند که قابلیت فرم­دهی دارد و پس از خشک شدن محکم می­شود. پاپیه ­ماشه از کشورهای آسیایی آغاز می­شود و در اروپا از قرن 15 میلادی در نقش برجسته ­ها و مجسمه های کوچک مذهبی به کار می­آید. در قرن 17 میلادی این شیوه در عروسک­سازی به­کار می­رفته است. پاپیه ­ماشه واژه­ای فرانسوی است که بیشتر در دوره صفویه و همزمان با ساخت قلمدان­های مقوایی جایگزین واژه نقاشی روغنی یا نقاشی لاکی گردید. این اسلوب از نقاشی روی بدنه مقوایی با کمابیش اختلاف در برخی هنرهای سنتی چین، هند، ایران و نقاط دیگر متداول بوده است.

پاپیه ­ماشه در ایران

در ایران در اواخر سده 11 هجری به­خصوص در هنرهایی چون قلمدان نگاری در قزوین و اصفهان رایج شد. در این شیوه هنری از خمیر کاغذ و یا لایه­های کاغذ آغشته به سریش و قالب­های چوبی، بدنه ­های محکم با قابلیت رنگ­آمیزی با آب­رنگ می­سازند، بدین­صورت که ابتدا خرده­های مقوا یا روزنامه را به مدت چند ساعت در آب می­خیسانند و پس از گرفتن آب اضافه به وسیله صافی آن را با چسب سریش مخلوط کرده و آنقدر می­کوبند تا خمیری یکدست به رنگ قهوه­ای مایل به خاکستری در آید. خمیر آماده شده را بسته به شکلی که می­خواهند بسازند، مرحله به مرحله به قالب چوبی که قبلاً با کاغذ روغنی پوشانده شده و چرب شده است می­کشند. در گذشته برای سهولت عمل قالب­گیری از صابون استفاده می­کردند. پس از انجام هر مرحله صبر می­کنند تا لایه زده شده مقداری از رطوبت خود را از دست بدهد و کمی خشک شود و مجدداً لایه خمیری را اضافه می­کنند تا به ضخامت مورد نظر برسد. پس از اتمام این مراحل، لایه­ ها را با تکه استخوان یا چوب صاف کوبیده و صیقل می­دهند و بستر کار را برای نقش­اندازی با لایه­ای از لعاب کتیرا می­پوشانند و به اصطلاح بوم­سازی یا زمینه ­سازی می­کنند.

رنگ­هایی که در پاپیه ­ماشه استفاده می­شود، غالباً رنگ­های محلول در آب است که به وسیله­ قلم­مو و با تکنیک تذهیب و نگارگری اجرا می­گردد. در پایان سطح نقاشی شده را دو یا سه مرتبه با لایه­ای ضخیم از روغن کمان که مخلوطی از روغن بزرک و روغن جلا است می­پوشانند. این کار برای حفظ بدنه و ثبات رنگ روی آن بسیار ضروری است و به دلیل وجود همین لاک است که به این هنر در گذشته نقاشی زیر لاکی نیز گفته­اند. بیشتر اشیائی که به این روش ساخته می­شوند شامل جلد کتب نفیس چون قرآن، قاب آينه، انواع جعبه ­هاي آرايشي، جعبه جواهرات با شكل­هاي چهارگوش- شش گوش- دايره- بيضي و مهم­تر از همه قلمدان­هاي كوچك و بزرگ مي­باشد. در واقع قلمدان­سازي در زمره مهمترين توليدات پاپيه­ ماشه­اي قرار مي­گيرد چرا كه گرانمايه ­ترين ميراث­هاي نقاشي و مينياتور و تذهيب دوران­هاي گذشته بر جعبه­ هاي قلمدان نقش بسته است.